مقاله تفسیر و تنبیهات قاعده لاضرر

معرفی مقاله تحقیقاتی بررسی تفسیر و تنبیهات قاعده لاضرر

بخشهایی از متن مقاله

از جمله قواعدی که در تعدیل یا تکمیل نصوص شرعی کاربرد مؤثر دارد و احکام فرعی فراوانی از آن متفرع شده است قاعده لاضرر یا قاعده نفی ضرر است. با آنکه نصوص شرعی متعددی به عنوان مدرک قاعده مزبور مورد استناد فقها واقع شده است اما بدون تردید قبح ضرر و حسن جلوگیری از آن و در نتیجه نهی از ضرر از احکامی است که عقل صرفنظر از متون شرعی یا ادله نقلی به آن حکم می کند و از مستقلات عقلیه است به عبارت دیگر این قاعده از قواعد کلی مبتنی بر انصاف است.

اهمیت قاعده مذکور به حدی است که بسیاری از فقها از گذشته دور و نزدیک در تالیفات و تقریرات خود رساله مستقلی را به آن اختصاص داده اند.

بررسی و تفسیر قاعده لاضرر

فقها در بحث از قاعده لاضرر اغلب به روایاتی که در این باره وجود دارد استناد کرده اند و به ندرت به آیات قرآنی اشاره کرده اند. روایات مورد استناد در اینباره روایات متعددی هستند که از طرق مختلف نقل شده و در همه آنها عبارت لاضرر و لاضرار ذکر شده است معروفترین این روایات روایتی است که به وسیله زراره و ابو عبیده حذاء با اندک اختلافاتی نقل شده است در کتب اهل سنت نیز عبارت لاضرر و لاضرار به عنوان حدیث نبوی نقل شده است.

خلاصه موضوع روایات مذکور در کتب حدیث شیعه آن است که شخصی سمره ابن جندب درخت خرمایی در خانه یکی از اهالی مدینه داشت که راه رسیدن به آن از منزل صاحب خانه می گذشت صاحب خانه نزد پیامبر اکرم شکایت برد. پیامبر صاحب درخت را احضار و از وی خواست که هر وقت قصد سرکشی به درخت خود را دارد از صاحب منزل اجازه بگیرد سمره امتناع کرد پیامبر به صاحب خانه فرمود برو درخت را بکن و مقابل صاحبش بینداز تا هر کجا می خواهد آن را بکارد و بعد فرمود: لاضرر و لاضرار و یا لاضرر ولاضرار علی مؤمن.

معانی قاعده لاضرر

در این مبحث ابتدا به بیان مفردات این قاعده می پردازیم سپس تفسیر دانشمندان مختلف از این قاعده را مورد بررسی قرار می دهیم و به نقد و بررسی نظرات آنها می پردازیم.

معنای لا

لا به معنای نفی جنس است و چون بر سر اسم نکره ضرر و ضرار آمده مفید عموم است یعنی هیچ ضرر و زیانی وجود ندارد ولی برخی از فقها آن را ناهیه گرفته اند

معنای ضرر

ضرر دارای معنای عرفی است.

در نهایه ابن اثیر چنین آمده است: لاضررای لایضر الرجل اخاه و هو ضد النفع.

در کتب دیگر هم کم و بیش همین تعبیرات است و به طور خلاصه : برخی ضرر را در برابر نفع گرفته اند و برخی دیگر گفته اند : ضرر نقص و کم کردن حق دیگری است. عده ای همچون (راغب) ضرر را به معنای سوء حال دانسته و می نویسد: ضرر یعنی سوء حال و در نفس است به علت کمی دانش و فضل یا در بدن است به لحاظ نقص یا کمبود عضوی و یا ناشی از کمی مال و جاه است. به طوری که ملاحظه می شود همه اینها توضیحاتی در زمینه معنای عرفی ضرر است و به نظر می رسد رساترین توضیح این معنا تعبیر زیر است.

فقد کل ما نجد و ننتفع به من مواهب الحیات من نفس او مال او عرض او غیر ذلک یعنی نداشتن و از دست دادن هر یک از مواهب زندگی، جان، مال، حیثیت و هر چیز دیگری که از آن بهره مند می شویم.

معنای ضرار

ضرار به کسر ضاء، مصدر باب مفاعله است: ضارّ، یضارّ، ضرارا. اسم فاعل و مفعول آن می شود مضارّ که اولی بر وزن مفاعل به کسر عین و دومی بر وزن مفاعل به فتح عین است. در بیان معنای لغوی ضرار احتمالاتی داده شده که در ادامه تحقیق به آنها اشاره خواهد شد.

مفاد حقوقی روایت

در بیان منظور فقهی و حقوقی روایت لاضرر چهار عقیده مشهور وجود دارد که به بیان آن می پردازیم :

الفنهی از ضرر

برخی از فقهای متقدم امامیه و اغلب فقهای اهل تسنن، عقیده دارند که مدلول حدیث لاضرر و لاضرار بیان حکم تکلیفی حرمت وارد ساختن زیان ابتدائا، یعنی نباید کسی به دیگری ضرر بزند و نیز حرمت مجازی دفع ضرر به وسیله ضرر است. به این معنی که مثلا کسی مجاز نیست دیوار خانه دیگری را خراب کند، و اگر چنین کاری کرد، صاحب دیوار نباید برای مقابله دیوار خانه او را خراب کند...

منع سوء استفاده از حق و قاعده لاضرر

اصطلاحا منع سوء استفاده از حق، از تاسیسات جدید در حقوق کشورهای اروپایی است که به وسیله رویه قضایی آن کشورها، به منظور جبران نواقص موجود در قواعد حقوقی شناخته شده در آن کشورها ایجاد شده است. چنین اصطلاحی در حقوق اسلامی به کار نرفته است. با این حال از آنجا که برخی حقوقدانها قاعده لاضرر را با قاعده منع سوء استفاده از حق مقایسه نموده و بعضا آن را از مصادیق قاعده لاضرر دانسته اند، برای جلوگیری از مشتبه شدن مفاهیم حقوقی ذکر نکاتی چند در این باره مفید به نظر می رسد.

از آنجا که در حقوق اغلب کشورهای اروپایی حق مالکیت حقی مطلق است و قواعد منظم و جامعی که حدود و کاربرد آن را مشخص و معین نماید وجود ندارد، برای تکمیل این نقیصه رویه قضایی این کشورها قواعد خاصی به وجود آورده است که از جمله آنها قاعده منع سوء استفاده از حق است.

تئوری منع سوء استفاده از حق دارای ابهامهای فراوان و فاقد ضابطه مشخصی است که مصادیق و نحوه اعمال آن را نشان دهد. در نتیجه همیشه این احتمال وجود دارد که امنیت حقوق فردی به وسیله آن نقض گردد و حقوق افراد به وسیله آن در معرض خودکامگی قضائی قرار گیرد. به همین سبب تعدادی از حقوقدانهای غربی با این تئوری سخت به مخالفت برخاسته اند.

صرف نظر از نظرات موافق و مخالفی که در باب تئوری منع سوء استفاده از حق مطرح شده است، آنچه مسلم است، وارد ساختن اینگونه مفاهیم که بر اساس شرایط ویژه موجود در سیستمهای حقوقی کشورهای اروپایی ایجاد شده است، در حقوق اسلامی که خود دارای قواعد جامعی در زمینه تنظیم حدود مالکیت و حقوق فردی و طریقه کاربرد آنها است، نه تنها مفید نیست، بلکه ممکن است بر اثر مشتبه نمودن مفاهیم، موجب عدم درک صحیح نظام منطقی و منسجم و مبتنی بر انصاف قواعد حقوقی اسلامی گردد و نهایتا در مسیر اجرای عدالتی که مورد نظر شارع مقدس اسلام است، مانع ایجاد نماید.

فهرست مطالب مقاله

مقدمه

فصل اول: بررسی و تفسیر قاعده لاضرر

گفتار اول: مدارک قاعده لاضرر

متن حدیث لاضرر

گفتار دوم: معانی قاعده لاضرر

مفاد حقوقی روایت

نقد و بررسی نظرات مربوط به معنای قاعده لاضرر

گفتار سوم: شرح اشکالاتی که بر قاعده لاضرر وارد شده

فصل دوم: تنبیهات قاعده لاضرر

گفتار اول: دفع ضرر از خود با اضرار به غیر

گفتار دوم : تحمل ضرر غیر

گفتار سوم: تعارض ضررین بر یک نفر

گفتار چهارم: تعارض ضررین نسبت به دو نفر

گفتار پنجم: تعارض قاعده لاضرر و قاعده تسلیط

گفتار ششم: اضرار به غیر در اثر اکراه

گفتار هفتم: آیا قاعده لاضرر شامل امور عدمی هم می شود

گفتار هشتم: رابطه خیارات با قاعده لاضرر

گفتار نه: رابطه قاعده لاضرر با شفعه

گفتار دهم: منع سوء استفاده از حق و قاعده لاضرر

گفتار یازدهم: موارد کاربرد قاعده لاضرر در قانون مدنی

منابع