تحقیق بدیع در مثنوی (آرایه ادبی)

نگاهی به بدیع در جلد سوم مثنوی

قسمتهایی از متن:

دیباچه

مثنوی ، کتابی است تعلیمی و درسی در زمینه عرفان و اصول تصوف و اخلاق و معارف و …

و مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف ، معروف شده است . مثنوی ، دریای ژرفی است که در آن می توان در آن غواصی کرد و به انواع لآلی و اقسام گوهر های معنوی دست یافت .

بی گمان درخشان ترین کار حُسام الدین این بود که با لیاقت و درایتی کم نظیر توانست مولانا را از عالم جذبه و استغراق محض بدر آورد و وی را متوجه عالم تمکین نماید تا معارف و تجارب باطنی او که به اوج پختگی و زبدگی رسیده بود به ظهور رسد و چراغ راه علم بشریت شود .

تکرار در مطالب مثنوی ، بسیار به چشم می خورد و این تکرار ها صورت تکرار دارد و در معنا تکرار نیست هر کدام از مطالب مکرر در مثنوی ، حاوی نکته ای تازه و نغز است .

دیگر آنکه مثنوی ، سه نوع مخاطب دارد : عام ، خاص ، اخص .

پاره ای از ابیات مثنوی ، متوجه عام مردم است گویی که مولانا در مجلس وعظ و خطابه حاضر شده و سخنانی در سطح افهام عموم و اذهان مردم ایراد می کند از قبیل نصایح و پند ها ، و گمان به قدر توان خود از آن سخنان بهره مند می شوند : مانند :

این جهان کوه است و فعل ماندا                     سوی ما آید نداها را صدا

قصه دوم مخاطبان خاص است .  مطالبی است که مولانا با یاران دمساز و همدمان همراز خود در خلوت گفته است .

 بخش سوم ، مخاطبان اخص دارد نوعی حدیث نفس است که مولانا در حالت جذبه و شور عشق و یا در مراقبه و استغراق داشته است . و به طور کلی کلام مولوی ساده و دور از هر گونه آرایش و پیرایش است ولی او در عین سادگی چنان به مهارت سخن پرداخته است که بی تردید او را در ردیف اول فصحهای زبان آور فارسی قرار دارد . این کلام ساده فصیح منسجم گاه در نهایت علو و استحکام و جزالت و همه جا مقرون به صراحت و روشنی و دور از ابهام و ناگویایی عبارت است .وی در شرح جزئیات مطالب و حالات مختلف اطوار نفسانی افرادی که در حکایات و در قصص می آورد یا در شرح مشکلات و مسائل عرفانی با سادگی تمام چنانچه درخور فهم خواننده آید و در ایضاح مطالب گوناگون که پیش می گیرد . با توسل به تمثیلات و قصص و استناده به امثال و حکم متداول در عصر خود ، مهارت خاصی دارد . وسعت اطلاع او نتنها در دانشهای گوناگون شرعی بلکه در همه مسائل ادبی و معضلات عرفانی و فرهنگ عمومی اسلامی حیرت انگیز است . کلام گیرنده وی که دنباله سخنان شاعران خراسان و در بنا و اساس تحت تأثیر آنان است ، شیرینی و زیبایی و جلای خاصی دارد و در درجه ای از دلچسبی و دل انگیز است که عارف و عامی و پیر و جوان را با هر عقیدت و نظری که باشند به خود مشغول می سازد . ...

...

نگاهی به بدیع در دفتر سوم مثنوی:

103- سر به سر گوش است و چشم است این نبی       تازه زو ما مرضع است او ما صبی

نغمه حروف ( س ، ش )

106- تا کجا باید کباب پور خویش                           تا نُماید انتقام و زور خویش

خویش = خویشتن            خویش = خودش

114- هم به صورت می نماید گه گهی                      ز آن همان رنجور باشد آگهی

گهی و آگهی = جناس ناقص افزایشی

131- بلکه خود را در صفا گوری کَنی                      در منّی او کُنی دفنِ مَنی

کُنی و مَنی = جناس ناقص اختلافی

139- با گیاه و برگ ها قانع شوید                              در شکار پیل بچگان کم روید

145- اندر افتادند چون گرگان مست                      پاک خوردندش فرو شستند دست

155- ما در آن پیل بچگان کین کََشَد                        پیل بچه خواره را کیفر کُشد   

163- بوی کبر و بوی حرص و بوی آز                     در سخن گفتن بیاید چون پیاز   

واج آرایی حرف ( ب )

170- اخسئو آید جواب آن دعا                                 چوب درد باشد جزای هر دغا

جناس ناقص اختلافی

172- آن بلال صدق در بانگ نماز                            حی را هی همی خواند از نیاز

192- او شکسته دل شد و بنهاد سر                           دید در خواب او خَضِر را در خُضََر

215- کاه باشد کو به هر بادی جهد                           کو کی مر باد را وزنی نهد

251- خواجه هر سالی ز زر و مال خویش              خرج او کردی گشادی بال خویش

281- ای زدودی جسته در ناری شده                        لقمه جسته لقمه ماری شده

386- او نمی دانست گرد گرگ را                            با چنین دانش چرا کرد او چرا

526- ظاهرش گیرار چه ظاهر کژ پرد                         عاقبت ظاهر سوی باطن برد

535- از سفر بیرق شود فرزین راد                              وز سفر یابید یوسف صد مراد     

576- آن سگی که باشد اندر کوی او                    من به شیران کی دهم یک موی او

581- سغبه صورت شد آن خواجه سلیم                    که به ده می شد به گفتار سقیم

651- ناگهان تمثال گرگ هشته ای                            سر برآورد از فراز پشته ای

652- تیر را بگشاد آن خواجه ز شست                       زد بر آن حیوان که تا افتاد پست

 ...