پایان نامه بررسی فقهی و حقوقی وقف اوراق بهادار بازار بورس

چکیده

وقف از جمله مهمترین و مترقی ترین سنت های نظام اسلامی است که نخستین انگیزه های واقفان برای مبادرت به وقف، نابودی فقر و محرومیت از جامعه مسلمین بوده است. نهاد وقف در گذر تاریخ با آسیب های جدی روبرو گردیده که منتج به عدم اثربخشی و کارایی موقوفات شده است. در وضعیت کنونی جامعه که موارد مهمی از قبیل گسترش اشتغال و ریشه کن شدن فقر به عنوان پاره ای از مسائل موجود اقتصادی مطرح می باشد، گسترش فعالیت های خداپسندانه مانند وقف، می تواند کمک شایانی در نیل به این اهداف داشته باشند. از این رو بررسی موضوعاتی همچون وقف اوراق بهادار و تلاش در جهت اجرایی کردن آن، می تواند گام بزرگی در رسیدن به این هدف بزرگ باشد. نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد که وقف پول و اوراق بهادار با توجه به راهکار های پیشنهاد شده قابل اجرا است و با موازین شرعی منافات ندارد و اگر در حوزه ی اقتصاد اسلامی، وقف اوراق بهادار بازار بورسی به عنوان یک ابزار مالی مورد استفاده قرار گیرد، می تواند به عنوان منبعی برای افزایش سرمایه گذاری در قالب انواع عقود اسلامی و قانونی تلقی شود و موجب گسترش اشتغال در جامعه گردد.به عبارتی؛ امروزه اموال از قالب های سنتی فراتر رفته و شاهد شناسایی اموال جدیدی همانند اموال فکری و اوراق بهادار هستیم. سوال اصلی که در این زمینه مطرح می شود این است که آیا با توجه به مبانی فقهی-حقوقی نهاد وقف، وقف اوراق بهادار امکانپذیر است؟ در صورتی که پاسخ مثبت باشد، کدامیک از اوراق بهادار دارای ویژگی های لازم مال موقوفه می باشند؟ به نظر می رسد با توجه به حدیث نبوی حَبّسِ الْأَصْلَ وَ سَبّلِ الثَّمَرَه و استفاده از واژه اصل و نه عین، وقف اموالی که قالب سنتی عین را نیز ندارند، امکانپذیر است. در میان انواع مختلف اوراق بهادار، سهام تنها برگه بهاداری است که با توجه به هدف و مبنای وقف، شرایط مال قابل وقف را دارا می باشد. امکان وقف این برگه بهادار با توجه به مفهوم مالیت و قصد واقف از وقف آن قابل تأیید است.

واژگان کلیدی: وقف، اوراق بهادار، سهام، بازار بورس، فقه وحقوق

تعریف وقف در فقه امامیه

در قرآن کلمه وقف به معنای نهادی فقهی - حقوقی به چشم نمی خورد و در احادیث نیز این کلمه به ندرت به کار رفته است و بیشتر از عبارت صدقه جاریه استفاده شده است که منظور از آن نهاد وقف می باشد. تعاریفی که فقها از وقف ارائه داده اند بر مبنای حدیث نبوی است که می فرماید: حبس الاصل و سبل الثمره بدین معنا که اصل (مال) را حبس و ثمره اش را در راه خدا قرار بده

شایان ذکر است که روایت مزبور در منابع حدیثی اهل سنت ذکر شده است منتها در کتاب فقهی شیعه نیز وارد شده (مانند خلاف شیخ طوسی) و فقهای شیعه به دلیل انطباق مفاد آن با مصادیق وقف صورت گرفته توسط ائمه علیهم الاسلام و نیز تأیید آن در برخی از روایات دیگر که دال بر منع بیع وقف است، آن را به عنوان تعریف وقف پذیرفته اند.

شیخ طوسی در المبسوط در تعریف وقف عطایا را به سه دسته تقسیم کرده است که دو دسته از آن یعنی هبه و وقف در زمان حیات و دسته سوم یعنی وصیت بعد از حیات صورت می گیرد. سپس در تعریف وقف آورده اند که: فالوقف تحبیس الاصل و تسبیل المنفعه محقق حلی در کتاب شرایع الاسلام در تعریف وقف بیان داشته اند که: الوقف عقد ثمرته تحبیس الاصل و اطلاق المنفعه تفاوت آن با تعریف شیخ طوسی، استفاده از کلمه اطلاق به جای تسبیل است. علامه حلی نیز در کتاب قواعد در تعریف وقف گفته اند: عقد یفید تحبیس الاصل و اطلاق المنفعه شهید اول نیز به همین ترتیب وقف را تحبیس الاصل و اطلاق المنفعه دانسته اند. منتها در کتاب الدروس تعریف دیگری از وقف ارائه داده اند و آن را صدقه جاریه دانسته اند که ثمره ی آن تحبیس اصل و اطلاق منفعت است. محقق کرکی در جامع المقاصد فی شرح القواعد بیان داشته اند که مراد از تحبیس الاصل منع از تصرف ناقله در آن است.

تعریف وقف در حقوق ایران

وقف در ماده 55 قانون مدنی ایران بدین شرح تعریف شده است: وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود مقصود از حبس جلوگیری از نقل و انتقال مال موقوفه است (مگر در موارد ضرورت که در قانون پیش بینی شده است) و تسبیل نیز به معنای مباح کردن منافع برای موقوف علیهم می باشد.

حقوقدانان تعاریف گوناگونی از وقف ارائه داده اند. عده ای با تفکیک منشأ وقف از ماهیت و اوصاف آن دو معنی از وقف ارائه می دهند بدین شرح که ابتدا منشاء حقیقت وقف را تعریف می کنند که عمل حقوقی خاصی است که در شمار عقود معین قرار دارد و به موجب آن مالکی به منظور رسیدن به هدف معنوی و اخلاقی، مال یا بخش معین از دارایی خود را حبس می کند تا از انتقال مصون بماند و منافع آن را اختصاص به مصرف در راه رسیدن به هدف خویش می دهد سپس با بیان اینکه ماهیت این حقیقت یک نهاد حقوقی است اذعان می دارند که این نهاد دارای شخصیت حقوقی است با نام اقامتگاه و دارایی خاص خود که دارای حق و تکلیف نیز می شود.

برخی نیز وقف را عقدی دانسته اند که به موجب آن مالک مال معین خود را حبس کرده و از حق اتلاف و نقل و انتقال آن انصراف می دهد و منافع آن مال را به صورت اباحه یا تملیک به دیگران واگذار می کند. با این وجود در آثار دیگر حقوقی ملاحظه می شود که گرایش به تعریف وقف به یک شخصیت حقوقی افزایش یافته است. این مسأله به ویژه بعد از تصویب قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف افزایش یافت. قانون مذکور هرچند تعریف مستقلی از وقف ارائه نمی دهد اما در ماده 3 خود عنوان می دارد که: هر موقوفه دارای شخصیت حقوقی است و متولی و یا سازمان حسب موردنماینده آن می باشد در اینجا لازم است تا به منظور بررسی دقیق تر تعریف وقف به قوانین مصوب در این زمینه نیز اشاره داشت...

امکان سنجی وقف اوراق بهادار

امروزه اوراق بهادار در انواع مختلفی در بازار بورس اوراق بهادار مبادله می شوند. هرچند در این میان سهام شناخته شده ترین ورقه بهادار می باشد که اکثر حجم مبادلاتی را به خود اختصاص داده است اما لازم است تا جهت امکان سنجی وقف اوراق بهادار، سایر اوراق بهادار را نیز به تفکیک شناخته و سپس امکان سنجی وقف هر یک را بررسی کنیم. در نتیجه در این فصل هر یک از اوراق را در مباحث جداگانه تعریف خواهیم نمود و قابلیت وقف آنها را در گفتارهای مجزا بررسی خواهیم کرد.

مبحث اول: سهام

در این مبحث ابتدا به تعریف سهام خواهیم پرداخت و سپس بررسی خواهیم نمود که آیا سهام شرایط مال موقوفه را دارا می باشد یا خیر. در صورت احراز این شرایط، آثار وقف سهام از جمله وظایف متولی در رابطه با سهام موقوفه را بررسی خواهیم کرد.

گفتار اول: تعریف و ماهیت حقوقی سهام

در قوانین فعلی پیرامون تعریف سهام تنها می توان به ماده 24 لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت 1347 اشاره کرد که در ذیل بخش دو با عنوان سهام، سهم را بدین شرح تعریف کرده است: سهم قسمتی است از سرمایه شرکت سهامی که مشخص میزان مشارکت و تعهدات و منافع صاحب آن در شرکت سهامی می باشد. ورقه سهم سند قابل معامله ای است که نماینده تعداد سهامی است که صاحب آن در شرکت سهامی دارد.

قانون اصول محاکمات حقوقی مصوب 1285 شمسی (که هم اکنون نیز به موجب قانون آیین دادرسی مدنی مصوب 1379 منسوخ گردیده است) و قانون اجرای احکام مدنی مصوب 1356سهام را به عنوان مال منقول شناخته اند.

در این رابطه حقوقدانان نیز تعاریفی از سهام ارائه داده اند که بعضاً حاکی از اختلاف نظر اساتید در این رابطه است...