پابان نامه تصحیح نسخه خطی «شرح قصیده الأشباه مفجّع بصری» و ترجمه اصل قصیده

پابان نامه تصحیح نسخه خطی «شرح قصیده الأشباه مفجّع بصری» و ترجمه اصل قصیده

چكیده

          این رساله در راستای امر خطیر احیای متون، به تصحیح و بررسی نسخه خطی «شرح قصیده الاشباه» مفجّع بصری (ف327هـ)، ادیب، شاعر، كاتب، نحوی و لغوی برجسته عصر عَبَّاسی، از شاعران متعهد شیعه قرن چهارم هجری پرداخته، تا خوانندگان گرامی، با وی و فرهنگ و ادب و شعر و جایگاه شاعر و شرایط زمانه او آشنا گردند. مفجّع بصری در شعر خویش به موضوع اهل بیت (ع) اهتمام ورزیده، و در مظلومیت آنان، غم و اندوه بسیار داشته، كه به همین خاطر به این لقب، شناخته شده است.

از ولادت و دوران نوجوانی شاعر، اطلاع بسیاری در دست نیست، كه شاید بتوان دلایل سیاسی و مذهبی را علت اصلی این امر دانست.

شخصیت و عقیده مفجّع در هیچ یك از كتب تاریخی و تراجم، به بدی ذكر نشده و تماماً او و جایگاهش را ستوده اند.

همچنین مفجّع حایز جایگاه علمی و ادبی رفیعی در عصر خود بوده، و در غرائب لغات، و نحو، و قرآن و حدیث، و روایت، و تاریخ اسلامی، و شناخت كشورها و اماكن جغرافیایی، به درجه استادی نایل آمد، و شاگردان بسیاری از محضر او بهره مند شدند؛ چنانكه او را قائم مقام ابن درید بصری در تألیف و تدریس معرفی كرده اند. این امر را می توان از اسامی آثار او كه بالغ بر 15 اثر می باشد فهمید، اما جای بسی تاسف است كه از میان تمامی این تالیفات ارزشمند، فقط رساله «شرح قصیده الاشباه» و بخشی از كتاب «الترجمان فی معانی الشعر»، و قطعه هایی از دیوان او، برجای مانده است.

در مصادر و منابع مختلف، به استادان و شاگردان مفجّع، اشاره چندانی نشده است، كه باید اسامی آنان را از لابلای كتابهای مرتبط، استخراج نمود.

دربارة تاریخ وفات شاعر، اختلاف نظر وجود دارد، اما از میان سالهای ذكر شده، سال 327 هجری صحیحتر می باشد، چرا كه یاقوت حموی به نقل از «تاریخ ابن بشران»، روایتی را از ابن عبدالمجید بن بشران ذكر كرده، كه دقیقاً تاریخ فوت شاعر را نشان می دهد.

دیوان مفجّع بصری مانند سایر شعرای هم دورانش، دربردارنده اكثر فنون شعری مهم، مثل وصف و غزل و رثاء و مدح و هجاء می باشد؛ هر چند كه وی در برخی فنون، مانند هجاء، غزل و مدح، و خصوصاً مدح اهل بیت (ع) سرآمدتر می باشد. شعر مفجّع، نیكو و ارزشمند، و حجم بسیاری از آن در مورد ائمه اطهار (ع) است، كه از بارزترین و مهمترین نمونه های آن «قصیده الاشباه» شاعر می باشد. مفجّع به صراحت تمام، مذهب امامیه خود را در این قصیده اعلان می كند، چرا كه واژه «امامت» در ابیات متعددی از آن آمده، و به آن تصریح گردیده است. در این قصیده، به موضوع ولایت علی (ع) و فضایل حضرت پرداخته شده، و همچنین می توان تسلط شاعر به قرآن و حدیث و روایت و لغت عرب و تاریخ اسلامی را بخوبی در قصیده مشاهده كرد.

درباره نسخه خطی كه در این رساله، به تصحیح و شرح و بررسی آن پرداخته شده، باید بگوییم كه تنها نسخه موجود، به تصویر شمارة (1290) با عنوان «شرح قصیده الاشباه»، با مضمون مناقب امیرالمومنین علی (ع) و بصورت منظوم، به خط احمد بن نجفعلی امینی تبریزی پدر علامه امینی (ره)، و در شمار نسخه های عكسی كتابخانه آیت الله مرعشی نجفی موجود می باشد. متن نسخه، شرحی است بر قصیدة الاشباه، كه توسط خود مفجّع، انجام شده است. در این قصیدة یائیه، استناد به حدیث نبوی «تشبیه یا اشباه» شده، حدیثی كه حضرت علی (ع) را به انبیای اولو العزم (ع) تشبیه نموده، و ناظم در شرح قصیده، با استفاده از روایاتی كه از مشایخ خود شنیده،‌ به شرح فضایل و مناقب علی (ع) می پردازد.

شایان ذكر است كه ابیاتی جعلی، پیرامون ابوطالب (ع) و پدر ابراهیم (ع) و ادعای كافر بودن ایشان، در این نسخه به چشم می خورد، كه با مذهب مفجّع منافات دارد، و با دلایل محكم و متقنی قابل رد می باشد.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                         صفحه

چكیده                                                                                         1

مقدمه                                                                                         3

فصل اول: زندگانی مفجع بصری و بررسی شرح حال او

1-1 نام و لقب و كنیه                                                                7

1-2 ولادت و نوجوانی                                                              11

1-3 شخصیت و مذهب                                                              12

1-4 جایگاه علمی – ادبی                                                           14

    1-4-1 آشنایی با قرآن و حدیث                                                         16

1-4-2 روایت شعر                                                              22

    1-4-3 آشنایی وی با مكانهای جغرافیایی                                    25

    1-4-4 آگاهی او از لغت عربی                                                 30

1-5 آثار                                                                                34

1-6 استادان وی                                                                      40

1-7 شاگردان و راویان شعر و اخبار او                                          43

1-8 وفات                                                                              48

فصل دوم: دیوان مفجع و اغراض شعری آن

2-1 مضامین اصلی دیوان                                                          51

2-1-1 مدح                                                                          54

2-1-2 هجاء                                                                         57

2-1-3 غزل                                                                          60

فصل سوم: شرح قصیده الأشباه

3-1 معرفی نسخه خطی «شرح قصیدة الأشباه للمفجّع البصریّ»            63

3-2 صفحاتی از نسخه خطی (صفحه عنوان، اول و آخر)                     70

3-3 تصحیح نسخه خطی                                                            73

3-4 بررسی و شرح و ترجمه قصیده الاشباه                                             151

3-5 انتحال برخی ابیات قصیده الاشباه                                            270

ملخّص الرسالة بالعربیة                                                         281

فهرست منابع و ماخذ                                                                      283

چكیده انگلیسی                                                                     302